Cải tạo đô thị từ nhận thức

Thực tế cho thấy, trong hệ thống đô thị Việt Nam, từ đô thị nhỏ tới đô thị lớn, phát triển thiếu kiểm soát đang trở thành xu hướng chung và nếu không sớm làm rõ những bất cập, chúng ta sẽ gặp nhiều vướng trở trong tương lai. Cần nhìn vào bản chất vấn đề để có những đánh giá khách quan, qua đó xây dựng kế hoạch phát triển đô thị phù hợp hơn. 

Đô thị luôn chuyển đổi, trong đó có nội dung cải tạo để phát triển. Trong mỗi đô thị luôn tồn tại khu vực cần bảo tồn, khu vực cải tạo lại bên cạnh những khu vực phát triển. Trừ đô thị mới, các đô thị cũ, cổ  kính như Hà Nội, Huế, thành phố  Hồ Chí Minh, Đà Nẵng… đều có quá trình, lịch sử hình thành và phát triển. Do đó, chúng phát triển nhưng vẫn gắn kết với quá khứ, và phần cải tạo đã diễn theo hai hướng chính là cải tạo có kế hoạch và cải tạo tự phát. Trong bảo tồn, cải tạo và phát triển đô  thị, luôn tồn tại những bất cập khác nhau nhưng mục tiêu chung cần hướng tới là phát triển tổng thể, hài hòa, loại bỏ những cọc cạch, thiếu thống nhất…

Đô thị Hà Nội có 3 khu vực đặc  trưng là khu phố  cổ, phố  cũ  và phố  mới. Nếu đặt  riêng vấn đề cải tạo từng khu vực thì mỗi nơi sẽ có những yêu cầu khác nhau. Nhưng  có  điểm chung    hạ tầng cơ  sở kém, thiếu ở hai đối tượng (giao thông và các công trình phục vụ)… Hệ thống giao thông ví như động  mạch của cơ  thể đô thị hiện đang  tắc nghẽn bởi sự gia tăng các phương tiện giao thông, làm nảy sinh những bất cập trầm trọng. Bệnh thấy rõ nhất là đường  sá chật hẹp đi, vỉa hè bị băm nát, lấn chiếm, không có phần dành cho người đi bộ, người tàn tật càng không. Khu cổ, khu cũ chật hẹp đã đành. Những khu mới không bị  bó hẹp về diện tích, được  nghiên  cứu  quy hoạch  có…  tầm nhìn, cũng  không  khá hơn!  Quy hoạch hệ thống đường  sá thiếu tính bền vững, nhiều công trình mang tính giải quyết tình huống tức thời. Hệ thống giao thông tĩnh thiếu hụt, gây tình trạng xe đỗ tá túc vướng víu hai bên đường  ở các khu… không dễ gì cải tạo và khắc phục. Các công trình phục vụ hạ tầng thiết yếu như y tế, giáo dục, sinh hoạt cộng đồng tính theo tuyến phố, ô phố và nói rộng ra cả thành phố rất manh mún, chật hẹp và thiếu trầm trọng. Trong khi đó, các khoảng trống hiếm hoi thường bị nhòm ngó bởi các dự án nhà ở, trung tâm dịch vụ, thương mại…để kiếm lời. Gây bức xúc nhiều hơn do những nhu cầu cần thiết mà cộng đồng không được hưởng như không gian cây xanh hay chốn nghỉ ngơi, sinh hoạt chung… Dần dần, tạo sự mất cân đối trên bàn cờ tổng thể phát triển đô thị, tạo sự trì trệ, cản trở phát triển, làm lu mờ các giá trị bản sắc.

Tuyến phố Tạ Hiện, Hoàn Kiếm, Hà Nội sau khi chỉnh trang

Không gian Hà Nội ngày một ken cứng. Nhiều con phố không có chỗ nghỉ chân. Chiếm lĩnh không gian đã trở thành bệnh, tâm lý nhà ai cũng muốn vươn lên cao, nhô ra phía trước, và tất cả các phía nếu có thể đã thành phổ biến, thành nguy cơ về nhận thức kém tính cộng đồng. Quản lý lơi lỏng, yếu kém kéo dài khiến việc xâm lấn không gian ngày càng trầm trọng. Trong khi đó, nhiệm vụ xây dựng cơ sở hạ tầng cho người dân rất yếu, vệ sinh công cộng thiếu, hoặc chưa phục vụ đủ một phần nhu cầu. Cần phải thẳng thắn đưa những vấn đề này lên bàn và ra thực địa để làm rõ lỗi của ai, làm được  không, bao giờ làm…? Nếu từ phường,  tới quận, tới thành phố đều  kiên quyết, chắc chắn sẽ có những cải thiện đáng kể về hạ tầng.

Về công trình kiến trúc, hiện tượng ổ chuột ở các khu ở đang diễn ra phổ biến. Những nơi chốn ở với những khu chung cư thấp tầng, cao tầng đều xuống cấp nghiêm trọng như các khu nhà xây gạch Nguyễn Công Trứ, Nam Đồng, Nam Thành Công… Sự xuống cấp của các khu lắp ghép Kim Liên, Vĩnh Hồ, Bắc Thanh Xuân… không dừng ở tình trạng của tòa nhà, mà cả ở xâm lấn không gian với những lồng cọp treo khắp nơi làm biến hình những  khu nhà. Và trong khi quản lý lỏng lẻo, người ta sẵn sàng chiếm đất công, cơi nới… Hệ lụy là hình ảnh đô thị ngày càng kém, chất lượng môi trường sống  ngày một xuống cấp theo. Nếu như trước đây các khu ổ chuột  giăng theo  chiều ngang,  thì nay đang giăng theo chiều đứng. Nhiều ngôi nhà xấu xí, không là chốn  mơ ước  của nhiều người.

Vài năm gần đây, việc cải tạo các khu tập thể cũ được quan tâm. Một số khu đã được  cải tạo một phần. Tuy nhiên, đây chưa phải là những hình mẫu cho các khu ở cần cải tạo khác. Nhiều nơi hiện không tiến hành được  do vấn đề  nằm ở chỗ cơ chế cải tạo các khu ở chưa được chú trọng, vướng về nhận thức từ cả 2 phía người dân và chính quyền liên quan đến  quyền sở hữu và cách tiến hành cải tạo. Cần cân đối  việc xây mới, và đặc  biệt không thể loay hoay trong các quy định xoay chiều liên tục lúc cấp phép lúc cấm xây như chủ trương phát triển nhà cao tầng, cấm cao tầng, cho phép xây dựng  dưới 9 tầng… Để rồi nhìn từ trên cao, kiến trúc Hà Nội rất hỗn độn, không có nhịp  điệu, không có tiết tấu, không có ý đồ bố cục, nhà cao tầng cọc cạch như thể rắc ngô, lốm đốm xôi đỗ.

Hà Nội vốn sở hữu một quỹ kiến trúc đẹp,  rất đáng tự hào, như các công trình kiến trúc cổ trong khu phố cổ, nhiều dinh thự, công thự và biệt thự thời Pháp để  lại. Nhưng đến  nay, vẻ đẹp  ấy ngày càng bị mai một trước tốc độ và nhu cầu phát triển xây dựng không kiểm soát được.  Những biệt thự bị  băm nát, không còn hình ảnh ban đầu. Nếu cho nhiều gia đình ở chung một biệt thự là cách giải quyết tình huống của những năm sau giải phóng, thì nay, cần phải có chiến lược, sách lược rõ ràng để  khôi phục, trả lại vẻ ban đầu  cho mỗi cơ ngơi. Trả lại nguyên vẹn một số không gian tuyến phố, khu phố đặc  trưng để  tìm về những giá trị của khu phố cổ và cũ như góc đường Bà Triệu, Nguyễn Du… Trả lại hình ảnh vốn có cho nhiều biệt thự, cụm biệt thự cũ đang bị xâm lấn, sẽ góp phần tạo dựng lại một mảng diện mạo đô thị giá trị. Tất cả cần được tiến hành nghiêm túc và bài bản từ nhận thức. Trong tình hình kinh tế khó khăn, nguồn lực đầu  tư hạn chế, nếu mục tiêu nào cũng quan trọng, cuối cùng không thực hiện được trọn vẹn phần việc nào, hoặc dàn trải không hiệu quả, hoặc có thực hiện thì cũng không đến nơi đến  chốn. Vậy, nên cải tạo theo từng phần, từng mảng. Hôm nay cải tạo một phần, ngày mai cải tạo thêm một phần, cứ như thế, lượng chuyển thành chất, từng bước  thực hiện chắc chắn và hiệu quả. Không nên chạy theo bệnh phong  trào, chiến dịch… như đã từng làm (ý định sơn vôi vàng hết phố cổ nhân 1000 năm Thăng Long là rất đáng sợ)!

Khu phố Trung Quốc – Chinatown tại Singapore

Cải tạo đô thị là phải chi nguồn tiền lớn, để thực hiện nhiều hạng mục như phá dỡ, giải tỏa, tu sửa, chỉnh lý, chỉnh trang… Là một dạng đầu  tư cho phát triển, nhưng nhiều khi không thể tính được các lợi ích trước  mắt của  cải tạo đô  thị  theo cách đong đếm “tiền tươi thóc thật”. Nhưng đầu tư cải tạo tốt chính là động lực để thúc đẩy phát triển kinh tế, trong đó có ngành du lịch. Một thành phố có không gian đẹp, đi lại thuận tiện, sạch sẽ, thân thiện, sẽ là sức hút đối với du khách gần xa, là nguồn lợi không nhỏ cho tương lai. Hà Nội đã mở rộng, giờ là lúc có thể tính đến việc giải tỏa để bảo tồn các giá trị văn hóa, lịch sử, kiến trúc. Với phố cổ, cần cải tạo theo hướng nào, phải có bài toán cụ  thể. Phố cổ  sẽ được tái hiện một phần Phố Phái, hay phố xưa như trong ảnh của  Phùng Thái, Đỗ Huân cần được xác định rõ. Khi có nhận thức chuẩn, thì các bước thực hiện mới rõ nét.

Có thể thấy, vấn đề  tồn tại ở cả 3 khu cổ, cũ, mới đều liên quan tới hạ tầng: giao thông ách tắc, các công trình dịch vụ cấp cơ sở thiếu thốn, khoảng trống bị lăm le xâm hại, thiếu chỗ dạo chơi cho người già, con trẻ. Công viên trở thành nơi rửa xe, vườn cây xanh biến thành các dự án nhà ở. Cải tạo đô thị cần được nhìn nhận một cách tổng quan về các hình thái không gian, môi trường, các khu ở, đường  phố, các dòng sông, hồ nước, những con phố đẹp,  những ngôi làng yên bình, các công trình phục vụ dân sinh. Từ chủ trương của chính quyền các cấp từng phường, từng quận, nếu chú trọng đến việc cải tạo nâng cấp gần và trực tiếp như các khu ở, đã là một bước tiến. Cùng việc đó, cần tiếp tục cải tạo các di sản đô thị đồng thời đáp ứng yêu cầu lưu giữ được vẻ đẹp ban đầu, lưu giữ được  giá trị nghệ thuật, bản sắc văn hóa… Hà Nội đã trải qua thời kỳ phát triển rầm rộ nhưng để lại nhiều ung nhọt và giờ đây, nếu không thẳng thắn bắt bệnh, vẫn chạy theo cơn cuồng thành tích, đô thị sẽ tiếp tục kéo dài căn bệnh trầm trọng về hạ tầng cơ sở nghèo nàn và lạc hậu, sớm muộn chúng ta sẽ phải trả giá thế hệ.

Nhưng trên hết, nhận thức đúng đắn về cải tạo đô thị để  phát triển là quan trọng nhất. Hạ tầng về văn hóa, về tư duy quản lý đều cần phải được xem xét lại. Cần cải tạo cả tư duy làm việc và cung cách, lề lối quản lý của các cơ quan chức năng. Gần đây, việc xuất hiện chùm nhà cao tầng ở phố cổ Gia Ngư, Hàng Bè như thách thức dư luận chính là ví dụ sinh động cho việc quản lý cực tồi. Nếu cải tạo đô thị nhưng cung cách thực thi không thống nhất, sẽ không đem lại kết quả mong muốn.

Việc thành phố còn loay hoay cân đối các bài toán phát triển, nhìn về nguyên cơ, chính là từ tư duy làm việc, cung cách – năng lực quản lý, và cơ chế. Cơ chế không hợp lý dẫn tới tình trạng quản lý không gian kiến trúc phố cổ với gần 100ha được giao cho cấp Quận làm nảy sinh những bất cập vừa qua. Cơ chế và vận hành tương tác với nhau. Cơ chế tốt thì vận hành trôi chảy, đúng quỹ đạo.  Cơ chế quản lý tồi sẽ tạo bất ổn cho quá trình vận hành.

Đã đến  lúc cần nhìn nhận lại hạ tầng tri thức, thực hiện cải tạo từ tư duy người quản lý đến tư duy người hoạch định chính sách. Thay vì sinh ra các ban bệ nhưng hoạt động không hiệu quả, thậm chí bị vô hiệu hóa, thì đổi  mới nhận thức, đổi  mới cung cách sẽ tác động  tốt hơn tới chất lượng công việc. Những bài học đau lòng, những tham nhũng  trong các  dự  án hạ tầng, đặc  biệt là giao thông, đang  phản ánh tư duy lúng túng trong cải tạo, phát triển hạ tầng đô thị. Cần, rất cần vượt lên nấc cao hơn về tư duy đô thị, những tư duy mới, với người chỉ huy sáng suốt, cứng rắn, cương  quyết. Nếu không, Hà Nội không những không thể đẹp hơn, mà còn sa vào vũng lầy phải trả giá bằng nhiều chục năm sau.

Hà Nội, dù đã và đang  mai một hình ảnh, nhưng  vẫn rất đẹp,  rất đáng  yêu. Và đang cần lắm những khối óc, bàn tay chăm chút để  gìn giữ từng góc phố, con đường,  mỗi nếp nhà, mỗi vườn cây, mặt hồ… để thành phố mỗi ngày một đẹp hơn, thân thuộc hơn. Những chuyện nêu ra có thể là “biết rồi, nói mãi”, nhưng cần biến từ cái biết, đến  hiện thực, để  thực tế không còn những hình ảnh khó coi hiện nay, như chuyện đang  gây  xôn xao khi một con đường  giữa thủ đô vốn thẳng khi cải tạo mở rộng lại trở nên “cong mềm mại”. Vì vậy, muốn cải tạo đô thị, hãy bắt đầu  từ nhận thức!

TS.KTS.Ngô Doãn Đức - Phó chủ tịch Hội KTS Việt Nam

Thanh Hải (ghi)

Nguồn ảnh: Internet
Theo Tạp chí Kiến trúc Việt Nam số 3/2014